SINTAKSIČKE JEDINICE

DEFINICIJA SINTAKSE

Sintaksa je dio gramatike koji izučava sintaksicki sistem nekog jezika, tj. principe na osnovu kojih se, formiranjem i konbinovanjem odgovarajucih jezickih jedinica, od rijaci formulisu recenice kao cjelovite (zavrsene) jedinice usmene ili pisane komunikacije.

KOMUNIKATIVNE REČENICE( = rečenica u širem smislu) jeste, dakle, sintaksičko-komunikativna jedinica kojom se iskazuje cjelovita (završna poruka).
PREDIKATSKA REČENICA( = rečenica u užem smislu). Terminom rečenice upotrijebljenim u užem smislu imenuje se jezička jedinica formirana pomoću glagola u ličnom (finitnom) obliku upotrijebljenog u funkciji predikata. Zato se takva jedinica može zvati predikatskom (ili finitnom) rečenicom. Predikatskom rečenicom označava se neka radnja, zbivanje, proces, stanje i sl. U nedostatku boljeg termina koji bi obuhvatio sva ova značenja, u lingvistici se kao t e h n i č k i t e r m i n (tj. kao riječ koja nije upotrijebljena u svom svakodnevnom značenju) upotrebljava termin situacija. Zato se može reći da je predikatska rečenica (rečenica u užem smislu) jezička jedinica koja je formnirana pomoću predikata i koja označava neku situaciju.
ODNOS PREDIKATSKIH I KOMUNIKATIVNIH REČENICA– Ako se komunikativna rečenica sastoji samo od jedne predikatske rečenice, za nju se kaže da je po svom s a s t a v u prosta rečenica. A ako u sastav komunikativne rečenice ulazi dvije ili više predikatskih rečenica, kaže se da je ona složena rečenica.
RIJEČ KAO SINTAKSIČKA JEDINICA – Najmanja ( = najniža i najuža) sintaksička jedinica je riječ. Za sintaksu to je e l e m e n t a r n a, tj. prosta nedjeljiva, nerasčlanjiva jedinica.
IDENTIFIKOVANJE GRAMATIČKOG OBLIKA MORFOSINTAKSIČKIH RIJEČI -Posmatrane po vrstama riječi morfološke kategorije izgledaju ovako:

I m e n i c e imaju dvije morfološke kategorije: padež (nominativ, genitiv…) i broj (tj. jedninu i množinu)
P r i d j e v i imaju sljedeće morfološke kategorije: rod (muški, ženski, srednji), broj (jednina, množina), padež (nominativ, genitiv…)vid (određeni, neodređeni), stepen poređenja (pozitiv, komparativ, superlativ)
G l a g o l i imaju sljedeće morfološke kategorije: glagolski oblik (prezent, perfekt, futur), kategoriju potvrđenosti odnosno odričnosti, lice (prvo, drugo, treće) i broj (jednina, množina)

KONSTITUENTSKE I POMOĆNE RIJEČI

Konstituentske su one riječi koje označavaju bića, predmete, svojstva, situacije i sl. i zahvaljajući tome predstavljaju l e k s i č k o j e z g r o konstituenata sintaksičkih jedinica. Takve riječi su imeničke riječi, pridjevske riječi, priloške riječi i glagoli.
Pomoćne riječi se upotrebljavaju uz sintaksičke jedinice da konkretizuju njihove funkcije i odnose i obilježe i istaknu razna gramatička značenja. Takve riječi su prijedlozi, veznici i riječce.

NEZAVISNE I KONSTITUENTSKE JEDINICE I NJIHOVE FUNKCIJE

KOMUNIKATIVNE FUNKCIJE NEZAVISNIH REČENICA- Ostvaruju se upotrebom odgovarajućih vrsta predikatskih rečenica i odgovarajuće intonacije odnosno interpunkcije. Pošto ove vrste predikatskih rečenica ne samo što označavaju određenu situaciju nego i pokazuju i komunikativnu funkciju, one su dovoljne za iskazivanje završne poruke, tj. za formiranje komunikativne rečenice. Drugačije rečeno, ovakve predikatske rečenice mogu da stoje same, zato se i nazivaju nezavisnim rečenicama.
KONSTITUENTSKE JEDINICE I KONSTITUENTSKE FUNKCIJE – Konstituentske funkcije se javljaju u okviru predikatskih rečenica i sintagmi, realizuju se imeničkim, pridjevskim priloškim i glagolskim riječima i sintagmama u odgovarajućem obliku i zavisnim rečenicama.
SINTAKSIČKI OBLIK KONSTITUENTSKIH JEDINICA – Sinstaksički oblik konstituentske jedinice, tj.pokazatelj njene funkcije i značenja, predstavlja njen konstituentski oblik.Taj oblik čine: gramatički oblik leksičlog jezgra i pomoćne i druge riječi koje su vezane za upotrebu konstituentskih jedinica, npr.prijedlozi kod imeničkih jedinica, a zavisni veznici i odnosne i upitne zamjenice i prilozi kod zavisnih rečenica.
NEZAVISNE I ZAVISNE REČENICE- Nezavisne predikatske rečenice obrazuju sistem jer se djele na vrste od kojih svaka ima određeno značenje i funkciju i odgovarajuća obilježja. Isto se može reći i za zavisne rečenice. Pošto su i nezavisne i zavisne rečenice vrste predikatskih rečenica, one ustvari sve zajedno čine jedan kompleksni sistem – sistem predikatskih rečenica. ovo ćemo ilustrovati navođenjem nekih vrsta rečenica formiranih od predikatske rečenice “čekati”.

Izet čeka Mehmeda.

Nezavisne rečenice
Obaveštajna	–	Izet čeka Mehmeda (.)
Upitna	Da li	Izet čeka Mehmeda(?)
Zapovjedna	Neka	Izet čeka Mehmeda(!)
……..

Zavisne rečenice
Izrična	da	Izet čeka Mehmeda
Vremenska	dok	Izet čeka Mehmeda
Uzročna	jer	Izet čeka Mehmeda
Uslovna	ako	Izet čeka Mehmeda
Dopusna	iako	Izet čeka Mehmeda
…..

Zejnel Klimenta,prof.